Het juk van de religie

Om het begin van de schoolvakantie te vieren gingen we gezellig een dagje met onze kinderen naar de Efteling. Bij binnenkomst in het park werden we geconfronteerd met een gezin waarvan de vrouw volledig gesluierd en in het zwart gekleed was inclusief handschoenen en dichte schoenen, alleen haar ogen waren onbedekt. Man en kinderen liepen in korte broek en blote armen. “Mamma, heeft die mevrouw het niet erg warm?” vroeg een van onze kinderen. Tja, hoe leggen we dat nu met goed fatsoen uit?

Arme vrouw, dacht ik bij mijzelf. Ik stelde mij voor hoe ze in de Python en in de Vliegende Hollander zou gaan. Maar wellicht laat ze die aan zich voorbij gaan. Zal ze zelf wel genieten van zo’n dagje Efteling? Waarschijnlijk wel, want zij kijkt toe hoe haar gezin geniet en dat is wat telt. De vraag van mijn zoon negerend, om de pret niet te drukken, zijn we op pad gegaan. Daar kom ik op later meer geschikt moment wel bij hem op terug. Wat hebben de jongens gelachen toen ik bij de Piranha de volle laag kreeg en nat was tot op mijn onderbroek…..

Geïntrigeerd door de steeds meer in onze samenleving opdoemende islam kijk ik een paar dagen later naar de boeiende reportage De weg naar Mekka van de Belgische tv-maker Jan Leyen. In deze laatste aflevering van een serie van tien probeert Leyen zelf in Mekka te komen, wat hem als niet-moslim niet lukt. Hij constateert dat iedereen die gelovig of niet-gelovig is het Vaticaan het hart van het christendom mag betreden, maar dat alleen de aanhangers van de islam Mekka mogen bezoeken. Ook onderzoekt hij de rol en de positie van de vrouw in de islam. Hij voerde een aantal boeiende gesprekken waaronder die met een tot de islam bekeerde Amerikaanse vrouw uit Saudi Arabië.

Terwijl bij de vrouw in de Efteling, die een niqaab droeg, de ogen nog zichtbaar waren, droeg deze Amerikaanse-Saudische vrouw een burqa waarbij zelfs de ogen door een gaasje zijn bedekt. Een interview met haar alleen was niet mogelijk. Haar man legde uit dat de islamitische vrouw het heel goed heeft, er wordt goed voor haar gezorgd, ze is veilig en ze hoeft zich nergens zorgen over te maken. Op een heel timide toon gaf de vrouw toe dat ze zich veilig en beschermd voelde, maar dat haar Amerikaanse familie haar eigenlijk ook niet begreep. Ze klonk niet echt overtuigend en dus maakte zij op mij geen gelukkige indruk, voor zover dat waarneembaar was achter de sluier.

Een meewarig gevoel van verdriet en medelijden dringt zich aan mij op bij dergelijke beelden. Ik moet accepteren dat religie bepaalde gebruiken en uitwassen kent die de mijne niet zijn, maar moeilijk is het wel. Temeer omdat ik zelf het juk van de religie heb afgeworpen. Want ook in onze eigen kring en onze eigen religie kunnen we er wat van. Komende uit een zeer religieus nest weet ik dat het, vooral voor vrouwen, een beknelling kan zijn en dat de druk van de familie groot is. Toen mijn moeder trouwde moest ze stoppen met werken en eigenlijk had mijn vader graag hetzelfde bij mij gezien. Om mij heen zie ik nog steeds vrouwen die de druk niet kunnen weerstaan of de strijd niet aan willen gaan.

Jarenlang als ik op zondagochtend de kerkklokken hoorde luiden dook ik diep weg onder de dekens om het niet te horen. Het gevoel van schuld heb ik pas na jaren los kunnen laten. Bij sommige familieleden moet ik mij verdedigen waarom ik niet meer naar de kerk ga. Ik geloof, maar wel op mijn eigen manier. Ik geloof niet in het instituut kerk en niet in de religie met al haar dogmatiek. Religie beklemt. Omwille van de religie worden de meeste oorlogen gevoerd en worden heel veel mensen vermoord. Terwijl het bij religie juist gaat om liefde voor het hogere en vredelievendheid voor al wat leeft.

Door de toenemende zichtbaarheid van religie in onze samenleving lijken tegenstellingen zich te verharden. Er is steeds meer strijd tussen verschillende religieuze groeperingen. Toch kunnen we constateren, hoe paradoxaal dat ook klinkt, dat de mensheid wereldwijd emancipeert. De strijd en de chaos die daaruit ontstaat is slechts een stuiptrekking voor een nieuw evenwicht dat gevonden moet worden. Een evenwicht waarbij iedereen in een multiculturele samenleving zichzelf kan zijn.

Gelukkig zijn we in het Westen al een heel eind opgeschoten met de vrijheid van meningsuiting, recht op geloof en gelijke rechten voor de vrouw. Het is nog niet eens zo heel lang geleden dat vrouwen als handelingsonbekwaam gezien werden. Pas sinds een wetswijziging in 1956 mag de gehuwde vrouw ook zelfstandig rechtshandelingen verrichten. En wist u dat vrouwen in Nederland pas sinds 1922 kiesrecht bezitten, tot grote ergernis van de Staatkundig Gereformeerde Partij die daar nog steeds tegen is.

Het is alleen jammer voor de islamitische vrouwen, zij hebben helaas nog een lange weg te gaan. Jammer ook dat ze niet net als hun kinderen ongeremd kunnen genieten, want niets is leuker dan tijdens een dagje Efteling je weer helemaal kind te voelen.

Ieder pondje plakt aan ‘t kontje

Dit zei laatst iemand tegen mij tijdens het naar binnenwerken van een vette hap, terwijl ik een gezond appeltje stond te eten. Zij was zich maar al te goed bewust van het feit dat ze het maar beter kon laten, maar ja de verleiding was té groot. De titel van deze column zou een leuke reclameslogan kunnen zijn, al weet ik niet voor welk product.

Mensen die goede reclamecampagnes bedenken bewonder ik zeer, want ik kan het niet. Ik werd onlangs uitgenodigd via een persoonlijke brief voor een gesprek met de directeur van een reclamebureau. Naast de brief bevatte de enveloppe ook een gebaksvorkje en de brief zelf was voorzien van een illustratie van een uitnodigend stuk taart. “Als u voor de koffie zorgt komen wij met gebak en kunt u proeven hoe onze aanpak smaakt” was de strekking van de boodschap. Erg creatief en leuk gevonden.

Reclame die past bij de ontvanger
Een paar dagen later werd ik keurig gebeld of ik de brief had ontvangen en of de directeur een keertje langs mocht komen. Eerlijk gezegd was de gebaksvork al in de besteklade verdwenen en de brief in het ronde archief. Omdat ik een zeer gematigd eter ben, zeker tijdens het werk, zat te niet te springen om een gratis stuk taart en ook heb ik geen behoefte aan een reclamebureau, dus heb ik het verzoek resoluut doch vriendelijk afgewezen. Maar met hun creatieve aanpak hebben ze zich wel bij mij op de kaart gezet.

Een paar weken later tijdens een netwerkbijeenkomst ontmoette ik toevallig alsnog de betreffende directeur van het reclamebureau. Hij gaf daar een presentatie over online marketing. De man had een fikse buikomvang en scheurde zowat uit zijn overhemd en omdat het nogal warm was liep hij behoorlijk ongezond te hijgen. Hij had blijkbaar heel wat bezoeken afgelegd de achterliggende weken en klaarblijkelijk wat veel taartjes gegeten. Waarschijnlijk had hij zijn hobby met zijn werk gecombineerd. Ik kon ineens geen enkele waardering meer opbrengen voor de marketingcampagne. Mij stelde dat direct voor een enorm dilemma.

Kosten voor de gemeenschap
Ik ben adviseur en mijn adviezen gaan verder dan het werk. Mij gaat het om de menselijke maat en dat betekent niet alleen dat we goed met ons personeel en collega’s moeten omspringen, maar zeker ook goed voor onszelf moeten zorgen. Vitale en gezonde mensen zitten lekkerder in hun vel en presteren beter. De man van het reclamebureau richt zichzelf op deze manier te gronde. Zijn bedrijf vaart er wellicht wel bij maar hij zelf niet. Maar hoe kan ik dat nu met goed fatsoen bij hem onder de aandacht brengen?

Obesitas vormt steeds meer een toenemend gevaar voor de volksgezondheid. Het kan namelijk leiden tot hart- en vaatziekten, diabetes, gewrichtsproblemen en zelfs tot kanker. Naar schatting 35% van de Europese bevolking kampt met overgewicht. Een serieus probleem waar het Europees Parlement speciale aandacht voor vraagt. In een onlangs gepubliceerd rapport in de VS wordt gesteld dat de consequenties van zwaarlijvigheid ongeveer 10% van de totale medische kosten bedraagt, zo’n 103 miljard dollar. Vooral bij kinderen neemt het aantal dat te dik is sterk toe, een ernstig probleem voor de toekomst, zeggen deskundigen. Toch wordt overgewicht nog steeds niet als een echt probleem beschouwd, terwijl de gevolgen gelijk zijn aan dat van roken.

Aanpassen van de levensstijl
Het is in ons dagelijks leven beslist niet eenvoudig om gewicht te verliezen of op peil te houden. Onze cultuur wordt bepaald door het vrijemarktprincipe waarin genot en gemak een belangrijke rol spelen. Fastfood vormt hierin een belangrijk onderdeel en de reclame speelt daar driftig op in. Er zal een mentaliteitsverandering en een aanpassing van de levensstijl nodig zijn om het tij te keren. Hier ligt een belangrijke taak voor de overheid weggelegd door het geven van goede voorlichting. Maar vooral ligt er een belangrijke uitdaging voor de voedingsmiddelenindustrie om gezondere voeding te produceren. Ook bij ouders ligt een opvoedende en voorbeeld gevende taak.

Omdat de man van het reclamebureau mij tijdens zijn presentatie een paar goede tips aan de hand deed over online marketing heb ik besloten wat terug te doen. Ik heb hem een briefje gestuurd met wat tips over gezond en vitaal leven. En als hij behoefte heeft aan een persoonlijk gesprek dan ben ik daar altijd toe bereid onder het genot van een kopje koffie “zonder” of een glaasje mineraalwater.

Tips voor een gezond voedingspatroon:
· Bewuster en minder eten;
· Meer gezonde voeding;
· Minder gemaksvoeding;
· Beperk de tussendoortjes;
· Drink voldoende water;
· Matig met zout, suiker, vet en alcohol;
· Voldoende bewegen (pak wat vaker de fiets in plaats van de auto = ook goed voor het milieu);
· Doe eens een keer een vastenkuur (wel onder deskundige begeleiding).
.

What have we done to the world

Dit zingt Michael Jackson in zijn aangrijpende nummer “Earth Song”, een aanklacht tegen de uitbuiting en de teloorgang van onze planeet. Maar we kunnen ons eveneens afvragen: Wat heeft de wereld Michael Jackson aangedaan?

Een geweldige zanger, danser, entertainer is niet meer. Wie is er niet opgegroeid met zijn muziek? Wie heeft er niet gekeken naar zijn imposante videoclips en gedanst op zijn muziek? Hij mag met recht de King of Pop genoemd worden. Maar helaas zijn flexibele benen konden de weelde niet aan.

Lang voor de duurzaamheidhype van Al Gore, is door velen de manier waarop we met onze planeet aarde omgaan aan de kaak gesteld. Ook Michael Jackson heeft dat al begin jaren ’90 gedaan. Met nummers als Heal the World en Earth Song heeft hij aandacht gevraagd voor de exploitatie en uitbuiting van onze planeet.

In de videoclip van Earth Song wordt op indringende wijze getoond hoe verkeerd wij bezig zijn. Wij doden onschuldige dieren. Olifanten slachten we af voor ivoor, zeehonden voor hun huid en walvissen voor hun levertraan en vet. We kappen oerbossen en verdrijven hele volksstammen uit hun natuurlijke habitat. We voeren oorlog waarbij kinderen sneuvelen. En we onttrekken enorme hoeveelheden natuurlijke hulpbronnen aan de aarde en putten daarmee onze grond uit. We hebben onze atmosfeer aangetast en vervuilt. En dat alles om onze welvaart te vergroten.

We zijn doorgeschoten in onze zoektocht naar materiële welvaart. Consumeren is het adagium van onze tijd. Onze moeder aarde is echter geen onuitputtelijke bron, maar een levend organisme in nood, waar terecht aandacht voor wordt gevraagd. Maar het is niet alleen onze aarde die ten onder gaat, de mensheid heeft niet alleen zijn leefomgeving aangetast, maar ook zichzelf.

De druk die wij mensen onszelf, maar vooral ook de iconen van onze tijd opleggen, is beknellend en zelfs vernietigend. De cultuur die wij hebben ontwikkeld, het door de media opgedrongen schoonheidsideaal, is schadelijk. Wij moeten eeuwig jong blijven, ons mooier voordoen dan we zijn en we doen er alles aan om dat te bereiken. Zelfs als we onszelf moeten verminken.

Was Michael Jackson als gewone jongen door het leven gegaan dan was hij waarschijnlijk niet op deze tragische wijze aan zijn einde gekomen. Al vroeg in zijn leven is hij geëxploiteerd ten koste van zijn kind zijn en ten koste van zijn vrijheid. Neem daarbij het feit dat nooit eerder een zwarte artiesten zo populair is geweest. Is het raar dat hij een totaal verkeerd beeld van zichzelf heeft gekregen?

Racisme en onderdrukking heeft een collectief geheugen. Het gevoel anders te zijn, er niet bij te horen, het gevoel van inferioriteit is bij bepaalde groepen mensen diep verankerd. Michael Jackson heeft dat gevoel helaas vertaald naar de buitenkant en door zijn succes heeft hij de mogelijkheden gehad daar wat aan te doen. En waarschijnlijk heeft gebrek aan liefde en respect van zijn familie, die hem op een bepaalde manier heeft uitgebuit, daar ook geen goed aan gedaan. Het trieste is dat medici zijn meegegaan in zijn gevoel. Wat zijn dat voor artsen die meegaan in dergelijke waanbeelden. Een psychiater was meer op zijn plaats geweest dan een plastisch chirurg.

De mensheid heeft zichzelf in een spagaat gemanoeuvreerd, want enerzijds maken wij onszelf tot eenheidsworst en willen we net zo zijn als ieder ander. Maar op hetzelfde moment willen we anders en vooral uniek zijn, met excessen als gevolg. Bij Michael Jackson nam dit een weerzinwekkende vorm aan, waaraan hij uiteindelijk ten onder is gegaan. Het gedrag en de waanzin van Michael Jackson is onze cultuur geworden. Als we zo door gaan richten we niet alleen onze planeet, maar ook onszelf te gronde. We moeten ons serieus afvragen: “Wat heeft de wereld Michael Jackson aangedaan?”

Het is tijd voor Slow

Door de huidige crisis heeft het kapitalisme een fikse deuk opgelopen. Vooral de Amerikaanse benadering van het vrije markt denken staat ter discussie. Hebben we het al die jaren verkeerd gedaan? Hoe moet het dan wel? Tijdens de Slow ChangeMgt bijeenkomst op 25 mei 2009 werd hierover flink gediscussieerd.

In zijn boek “Capitalisme contre capitalime” uit 1991 constateerde de Franse econoom Michel Albert een tegenstelling tussen de harde neoliberale politiek van de Amerikaanse president Ronald Reagan en de mildere en meer sociale politiek in West-Europa. Hij schreef achttien jaar geleden al, onderbouwd met cijfers, dat de Europese aanpak, door hem aangeduid als Rijnlands, economisch betere vooruitzichten biedt dan het Angelsaksische model. Hij waarschuwde toen al voor het ontstaan van een torenhoge staatsschuld in Amerika als gevolg van de snelle welvaartsgroei.

De kredietcrisis wordt vooral toegeschreven aan het falen van het Angelsaksische model, daarmee heeft Albert dus gelijk gekregen. De aantrekkingskracht van het snel rijk kunnen worden toont duidelijk zijn keerzijde. De laatste jaren zijn we verslaafd geraakt aan snelheid. Soms lijkt het er wel op of een etmaal niet meer uit 24 uur maar uit 18 uur bestaat. We komen steeds meer tijd tekort. Dit wordt vooral pijnlijk zichtbaar in de grote groep werknemers met chronische vermoeidheid en overmatige depressies. De hele snelheidseconomie is door de crisis piepend en krakend tot stilstand gekomen. Tijd voor bezinning.

De enige zekerheid die we in ons leven hebben is dat alles verandert. Maar een ding verandert niet en dat zijn onze basisbehoeften, zoals Maslow al in zijn piramide beschreef. Het wordt tijd dat we terugkeren naar waar het werkelijk om draait: de mens en de menselijke relaties. We zijn de laatste jaren vooral gefocust geweest op onszelf en op de groei van onze materiële welvaart. De hardlopers zijn doodlopers gebleken. Het werd een keer tijd, de balans is zoek!

In Europa begint gelukkig een tegenbeweging zichtbaar te worden. Veel initiatieven en ontwikkelingen die op zoek zijn naar “Slow”, zoals Slow Food, Slow Management, Slow Politics, Slow Journlism, Slow Life. Op internet zijn diverse voorbeelden te vinden. In Nederland is in 2007 het tijdschrift Slow Management opgericht. De Canadees-Britse journalist Carl Honoré schreeft in 2004 een boek: “Slow, een wereldwijde revolutie”, waarin hij pleit voor een culturele revolutie en een nieuwe balans zowel in het werk als ook privé. Op LinkedIn bestaat de gestaag groeiende groep Slow ChangeMgt, waarvan een aantal leden op 25 mei bijeen kwamen om te discussiëren over wat Slow inhoudt. Een greep uit de onderwerpen die tijdens deze Ronde Tafel bijeenkomst ter sprake kwamen met enkele aanbeveling:

Slow Change Management
Bij veranderingsprojecten moeten we vooral voor ogen houden dat er geen revolutie plaatsvindt, dat werkt altijd contra. Ga uit van de kracht van mensen en ga vooral ook uit van je eigen kracht. Het is van belang dat je als veranderaar vooral als inspirator optreedt en dat je vanuit je bevlogenheid mensen motiveert en in beweging krijgt. Ook moet daarbij steeds het overkoepelende doel voor ogen gehouden worden. We moeten niet blind veranderen om het veranderen, ook niet-conventionele oplossingen kunnen een verandering tot stand brengen. Zo kan het soms beter zijn een niet functionerende medewerker te laten zitten in plaats van te verwijderen, omdat het onnodig onrust kan veroorzaken. Mensen kunnen zich op een bepaalde manier spiegelen aan de slecht functionerende medewerker en daardoor het positieve gevoel krijgen dat ze zeker niet zo ver mogen afzakken.

Vaak denken we problemen te kunnen aanpakken door het inzetten van technologische hulpmiddelen, maar dit is niet per definitie de juiste oplossing. Als je de groeisnelheid van een plantje wil meten geef je iemand een liniaal, daar heb je geen ingewikkeld meetsysteem voor nodig. Het inzetten van middelen is altijd situationeel afhankelijk.

Door onze opvoeding en achtergrond hebben we geleerd op een bepaalde manier naar de werkelijkheid te kijken en nemen we bepaalde zaken voor lief. Het is noodzakelijk dat bij alles wat we doen we een kritische houding aannemen, vragen blijven stellen en een open blik blijven houden. Onze organisaties zijn ontstaan in de industriële revolutie, we organiseren nog steeds op dezelfde manier, ondanks alle technologische veranderingen. Klopt dit nog?

Slow gezondheidszorg
De mens wordt in de medische wetenschap in delen beschouwd: hart, benen en armen, hoofd, organen, etc. Omdat de geneeskunde zo kijkt kost het heel veel tijd om tot de juiste oplossing voor bepaalde kwalen of aandoeningen te komen. Het wordt tijd dat de mens als eenheid wordt gezien. De alternatieve geneeskunde, door de reguliere geneeskunde aangeduid als “kwakzalverij”, kijkt naar de mens als geheel, zoekt vanuit die blik naar het probleem en de oplossing. Wordt het niet tijd om ook alternatieven serieus te nemen?

Slow Food
Er wordt meer geld gestoken in de farmaceutische industrie om mensen met overgewicht te behandelen, dan dat er in de R&D van gezonde voeding wordt gestoken om de problemen te voorkomen. Het afleren van bestaande voedingspatronen is moeilijk. Makkelijker is het daarom om een andere soort voeding (gezondere voeding) in hetzelfde voedingspatroon in te brengen. Daar is nog een hoop te winnen. Ook gezonde beweging om overgewicht te voorkomen is niet meer automatisch onderdeel van de opvoeding van onze kinderen. We zijn te druk en zetten daarom onze kinderen al gauw met een zak chips voor de televisie of de computer. Een Slow levensritme kan ook deze disbalans herstellen.

Tip om Slow te bevorderen
We trekken vaak te snel conclusies of doorgronden onvoldoende waar een probleem zit. Om het werkelijke probleem boven water te krijgen dat om een oplossing vraagt is het raadzaam om 5 keer “waarom” te vragen. Vaak bij de derde “waarom” komt het uiteindelijke probleem duidelijk op tafel.

De algemene conclusie van de bijeenkomst – onze uitdagingWe zijn heel ver af geraakt van waar het eigenlijk allemaal om gaat: menselijke relaties. Het wordt tijd dat we anders gaan leren kijken. We moeten leren andere keuzes te maken dan we altijd automatisch gedaan hebben, omdat het zo hoort, omdat we het zo hebben geleerd, omdat we het altijd zo doen. Die manier van doen kan wel helemaal niet de juiste zijn (het natte apensyndroom). We moeten weer gaan nadenken en onze intuïtie gaan gebruiken. Die is platgeslagen door onze opvoeding en onze studie. Slow kan ons daarbij helpen, omdat Slow ons laat nadenken en omdat Slow daarna nét snel genoeg is om zaken in beweging te krijgen en te houden en om de juiste verandering tot stand te brengen.

Deze bijdrage is samengesteld naar aanleiding van de Slow ChangeMgt bijeenkomst op 25 mei 2009. Het was een uiterst boeiende bijeenkomst met veel verschillende geluiden over hoe het ook kan!

Jolanda Verburg

Het kapitalisme voorbij

Na de val van het communisme lijkt ook het kapitalisme zijn langste tijd gehad te hebben. Welke denkbeelden zijn nu actueel? En welke koers gaan we economische, politieke en persoonlijke varen? Tijd voor reflectie.

Na de val van De Muur in 1989 kwam de Franse econoom Michel Albert met het boek “Capitalisme contre capitalime” (1991). Hij constateerde dat de strijd tussen het communisme en het kapitalisme in het voordeel beslecht was van het kapitalisme. Maar direct ontdekte hij dat het kapitalisme niet zo eenduidig was als het in eerste instantie leek. De harde neoliberale politiek van de Amerikaanse president Ronald Reagan stond haaks op de mildere en meer sociale politiek in West-Europa. Volgens Albert was daarmee een nieuwe strijd geboren.

Het Rijnlands model
In zijn boek introduceerde Albert het begrip Rijnlands managementmodel, voor de mildere Europese aanpak, ook wel “caring capitalism” genoemd, dit plaatste hij tegenover het Angelsaksische model. Hij schreef toen al, onderbouwd met cijfers, dat het Rijnlands model economisch beter uitpakt dan het Angelsaksische. De onderklasse in Amerika weet namelijk niet goed te profiteren van de economische voordelen van het vrije markt denken, waardoor de armen steeds armer worden en de rijken steeds rijker. Begin jaren '90 wees hij al op het ontstaan van een torenhoge staatsschuld in Amerika, de prijs die men betaalt voor de snelle welvaartsgroei.

Albert heeft gelijk gekregen, met de kredietcrisis is nu het Angelsaksische model ontploft, met wereldwijde gevolgen. De aantrekkingskracht van het snel rijk kunnen worden toont duidelijk zijn keerzijde. Hoe nu verder? Is het kapitalisme nu ten dode opgeschreven en moeten we over op een ander systeem? Of moet het kapitalisme slechts een koerswijziging ondergaan? Het is niet de eerste keer dat het kapitalisme in de problemen verkeert, kijk naar de crisis in de jaren ’30, de tweede wereldoorlog en de dip in de jaren ’80. Toch is de vrije markteconomie overeind gebleven en zal er ook nu een manier gevonden worden om de nadelige effecten het hoofd te bieden. Alleen de manier waarop zal anders worden.

Keerzijde van het Angelsaksisch model
Ook Nederland is in de jaren ’90 massaal meegegaan met de neoliberalistische politiek van Amerika en is de verzorgingsstaat langzaam afgebouwd. Dit heeft veel goeds tot gevolg gehad, omdat de staatsschuld is verminderd, de overheidsuitgaven versoberd en de uitkeringen en vangnetten kritisch tegen het licht zijn gehouden. Maar de keerzijde kennen we ook. De marktwerking in de zorg heeft tot excessen geleid, zoals bij Stichting Philadelphia, de woningbouwcorporaties met graaiende bestuurders, (semi)overheidsbestuurders en directies van energiebedrijven met extreme salarissen.

Kapitalisme betekent dus niet dat de vrije markt maar op zijn beloop gelaten moet worden. Dat kan het tegenovergestelde effect bereiken, zoals ongebreidelde groei met uitwassen leidend tot waanbeelden van het kan allemaal niet op, de hang naar meer, de hebzucht, grootheidswaanzin, allemaal leidend tot asociaal gedrag. Enige sturing en beteugeling is zeker op zijn plaats. Misschien moeten we hier wat oude communistische ideeën van stal halen en de marktgroei beter planbaar maken. De markt moet immers ten dienste staan aan de mens en zeker niet andersom.

Een nieuwe koers lijkt te liggen in het Rijnlands model. In Europa kennen we niet één model, naast het Rijnlands wordt in West-Europa ook gesproken over het Iers, het Frankisch en het Scandinavisch model. Maar feitelijk ontlopen die elkaar niet veel, de overeenkomst ligt vooral in de hogere overheidsbeslag op het BBP. Tegenstanders vinden dat hierdoor de private sector niet haar volle potentieel aan welvaartscreatie kan waarmaken, waardoor de welvaartsgroei wordt getemperd. Ook wordt het model als onwerkbaar beschouwd vanwege de consensus die bereikt moet worden om alle belanghebbenden tevreden te stellen en wordt het vanwege alle compromissen die gesloten moeten worden als een erg politiek systeem ervaren.

Wat zijn de verschillen tussen Angelsaksisch en Rijnlands:
Angelsaksisch:
fouten maken kan niet, iedereen moet alles kunnen. Technologie- en marktgedreven, maar vooral op korte termijn. Angst en controle zijn belangrijke drijfveren. Economische groei is een must. Tégen het Kyoto verdrag. Minimale overheidsbemoeienis. De droom van iedere Amerikaan is rijk worden en veel geld verdienen.
Rijnlands:
fouten maken mag, daar leer je van, je mag erkennen dat je niet alles weet. Technologiegedreven maar met oog voor het milieu en de lange termijn. Voorzichtigheid en deugdzaamheid zijn belangrijk. Duurzame groei. Vóór het Kyoto verdrag. Overheidsbemoeienis op collectieve zaken als zorg, onderwijs en infrastructuur. De droom van iedere Europeaan is kwaliteit van leven en vrije tijd.

Het Rijnlands versus het Angelsaksisch model betreft geen harde tegenstelling. Er zijn zowel voor- als tegenstanders van het Rijnlands model. Nederland wil innovatieland zijn, om dan een zuivere Rijnlandse koers te varen is bijna niet haalbaar als we voortdurend met allerlei belangen rekening dienen te houden. Ook wordt het model als star, saai en weinig uitdagend ervaren, geen aanbeveling voor innovatie. We kunnen stellen dat het Rijnlands model evenals het Angelsaksisch model in haar zuivere vorm niet overal en altijd werkt. Het moet situationeel worden ingezet.

Concluderend kunnen we stellen dat:
uit iedere chaos nieuwe ordening zal ontstaan, zo ook uit deze crisis. We moeten ondanks de onzekerheid voor de toekomst anders leren denken en andere keuzes gaan maken. Voorwaarde is wel dat we dicht bij onze culturele achtergrond blijven en van daaruit onze eigen koers varen. Vanuit het Angelsaksisch perspectief betekent dit dat de koers van bovenaf geformuleerd gaat worden en richtinggevend is voor iedereen. Vanuit het Rijnlands perspectief betekent dit een breed geformuleerde en gedragen visie die door iedereen naar eigen inzicht ingevuld gaat worden. Een belangrijke niet meer te stuiten trend is dat niet alleen consumenten ook steeds meer bedrijven het er over eens zijn dat aandacht voor het milieu en een duurzame samenleving belangrijke waarden zijn.