De waarde van kunst voor de samenleving

“Een sterk land heeft sterke kunst, zo leert de geschiedenis.” Daarmee begint het betoog van Arjo Klamer, hoogleraar culturele economie aan de Erasmus Universiteit, in de NRC van 3 januari 2013 over hoe slecht de bezuinigingen in de kunst- en cultuursector zijn voor onze economie.

Een paar jaar geleden deed ik een project waarin nieuwe manieren van werken en duurzaam ondernemen centraal stond. Een aantal jonge internationale vrijwilligers afkomstig uit verschillende Europese landen werkten mee in ons project. Om de grenzen van de mogelijkheden te verkennen deden we vooral ook veel creatieve activiteiten. Stuk voor stuk gaven de jongeren aan het eind van hun opdracht aan dat ze zoveel nieuwe inzichten hadden opgedaan en dat ze Nederland zo vooruitstrevend vonden op gebied van creativiteit en innovatie. “Jullie zijn veel creatiever en hebben veel meer lef”, vertelde iemand. Pas als je erop gewezen wordt dat onze kunstzinnige achtergrond uniek is, besef je hoe belangrijk het is.

Nederland staat bekend om zijn handelsgeest daar is inderdaad een dosis lef voor nodig maar vooral kansen zien en benutten. De basis hiervoor is vooral gelegd door de VOC in de 17e eeuw. Het is niet verwonderlijk dat de beroemde Hollandse Meesters in dezelfde tijd hebben geleefd. Kunst en handel hebben elkaar versterkt en daar plukken we nu nog de vruchten van. Nederland is nog altijd leidend in bepaalde kunstzinnige sectoren. Zo zijn wij heel sterk in de architectuur maar ook in computer gaming industrie en hebben we een aantal dj’s, zoals Armin van Buren, Tiësto en Afrojack, die wereldwijd de toon aangeven.

Kennis- en kunsteconomie

De dienstensector heeft de plaats van de nagenoeg uit ons land verdwenen industrie overgenomen. Wij moeten het hebben van onze kennis, kunst, creativiteit en innovatievermogen om nog mee te kunnen doen in de wereld. Maar het is een lastige tijd, ook de kunst- en cultuursector staat onder druk vanwege de bezuinigingen, vandaar het betoog van hoogleraar Klamer. Hij deed met een aantal studenten onderzoek naar de negatieve gevolgen van de bezuinigingen die indirect een weerslag hebben op de economie. Klamer zoekt het met name in de verkoopbaarheid en financiering van kunst en cultuur en schreef daar zelfs een boek over.

Hoewel ik Klamer hoog heb zitten stelt zijn betoog mij echter teleur. Hij gaat namelijk volledig voorbij aan de kunstenaar zelf. Wat is zijn rol en aandeel aan de sector? Daar ligt de sleutel. Net als woningcoöperaties, thuiszorgconglomeraten, welzijnsgiganten en megaonderwijsinstellingen is ook de kunst- en cultuursector verworden tot een door managers geleide sector waar de kunstenaar net als de klant, de cliënt en de student is ondergesneeuwd en van ondergeschikt belang geworden. Aan elke dienst, verrichting, handeling is een prijskaartje gehangen. De efficiency- en schaalvoordelen hebben plaatsgemaakt voor onbetaalbare producten.

Het failliet van ons systeem

Ook kunstenaars zitten vast in het systeem, zoals zoveel bevolkingsgroepen. We weten niet meer waar het werkelijk om gaat. Door de verregaande professionalisering en institutionalisering van onze samenleving zijn wij gepamperd, vetgemest en lui geworden. En nu we de broekriem moeten aanhalen weten we niet hoe het verder moet. We zitten gevangen in ons eigen systeem. De werkloze in een uitkering, de werknemer in een baan, gezinnen in een hypotheek en maatschappelijke organisaties en de kunst- en cultuursector in subsidies.

De huidige tijd vraagt om transitie met nieuwe impulsen voor een ander systeem. Hier ligt een taak voor de kunstsector, die zelf ook moet veranderen. Er is niets mis mee om ook deze sector te laten voelen dat het eind van de geldpot in zicht is. Als ik zie hoeveel mensen nu moeten overleven, bijvoorbeeld de bijstandsmoeder en de ZZP-er, en in hoeveel bochten ze zich moeten wringen om nog brood op de plank te krijgen en hoeveel creativiteit daarbij naar boven komt, daar sta ik iedere keer weer van te kijken. Dat zelfde geldt voor de kunstenaars. Dus laat maar komen die subsidieloze kunst- en cultuursector.

Vrijheid
Een echt werkbare oplossing draagt Klamer niet aan. In plaats van op zoek te gaan naar wat kunst kost en hoe het aan de man gebracht moet worden kunnen we beter op zoek gaan naar de mogelijkheden waarop de kunst zichzelf weer gaat verkopen. En dat kan alleen maar als de kunstenaar kwaliteit gaat leveren. Daarvoor moeten we de piramide omdraaien en niet de instituties het geld toeschuiven, maar de kunstenaar zelf de mogelijkheden in handen geven. Als we de kunstenaar de vrijheid bieden komen de creativiteit en de kwaliteit vanzelf.

Wende Snijders

Juist onze inventiviteit komt voort uit de kunst en cultuur en leidt tot het succes van onze handelsnatie. Kunstenaars zijn niet alleen in staat om kunst te produceren maar ook om een impuls te geven voor vernieuwing. Als we de kunstzinnige en creatieveling vrij laten ontstaat de vernieuwing, de aanjager, die we zo hard nodig hebben. Kunstenaars zijn vaak bereid op een andere manier te leven en te werken, hun nek uit te steken en persoonlijke risico’s te lopen, juist dat brengt meer echte kunst voort. Daar is lef voor nodig, dat moeten wij koesteren en ondersteunen, dus onze enige daad is om de kunstenaar de ruimte te geven. Niet in de vorm van subsidies, maar in de vorm van vrijheid.

Waarde voor de samenleving
Ook de kunstenaar moet eten, net als de bijstandsmoeder en de ZZP-er. De Staat heeft de plicht haar onderdanen in hun levensonderhoud te voorzien, dus moet er een bepaalde basis gecreëerd worden om te kunnen leven, ook zonder vaste baan. Wat is nu mooier en doeltreffender dan het instellen van een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen, bijvoorbeeld te beginnen bij iedereen die van de kunstacademie afkomt.

Een basisinkomen biedt de kunstnaar de mogelijkheid om weer zelf het ondernemerschap op zich nemen. Ook de technologie biedt hierbij inmiddels veel meer mogelijkheden, via internet en social media is heel direct een groot publiek bereikbaar. Dus geef de kunstenaar de ruimte, dan ontstaat vanzelf de waarde voor de economie die we zo hard nodig hebben waar vervolgens onze hele samenleving weer baat bij heeft. Het verkopen van kunst is geen doel op zich maar wat het teweeg brengt daar gaat het om. Dat is de nieuwe waarde voor de toekomst.

Zondag, rustdag

Steeds vaker raakt de zondagsrust op de achtergrond. In onze 24x7 economie is ook de zondag steeds meer een werkdag geworden. Is dat erg of juist een vooruitgang?


Komende uit een religieus milieu is voor mij de zondag altijd oersaai en stomvervelend geweest. Maar ondanks dat toch ook wel heilig. Op zondag doe je niets, neem je rust en besteed je tijd aan familie. Dat heb ik zo van huis uit meegekregen. Op zondag werden wij netjes in onze zondagse kleren gehesen, gingen we naar de kerk en ’s middags naar de grootouders. En gingen wij niet op familiebezoek dan werd er gewandeld. Betalen deden wij niets op zondag, dus niet naar het zwembad en geen ijsje van de ijscoman die op warme dagen luid klingelend de straat in kwam. Wij wisten niet beter.

Nog lang voelde ik op zondag de druk van mijn religieuze achtergrond als ik ’s morgens de kerkklokken hoorde luiden. De kerkgang had ik toen al jaren afgezworen. Ondanks dat had ik toch de neiging, toen ik al hoog en breed op mijzelf woonde, om netjes gekleed op visite te gaan. Maar de druk werd allengs minder en het gevoel van rust vinden en afstand nemen steeds belangrijker. Toen had je nog Meta de Vries op zondagochtend op de radio die je vertelde wat voor leuke culturele dingen je kon gaan doen met je gezin.

De laatste jaren lijkt het leven steeds hectischer en drukker te zijn geworden en staat de zondagsrust steeds meer onder druk. Jarenlang heb ik verzoeken om iets te doen op zondag, zoals bijeenkomsten, congressen of andere activiteiten weten af te houden, zeker als het werkgerelateerd was. In het begin halfbakken verschuilend achter mijn religieuze achtergrond, later achter mijn rol als moeder. Maar steeds vaker merk ik dat ik er niet meer van onderuit kan. De dag dat ik toegaf aan een activiteit op zondag was de dag waarop het einde zoek raakte.

Foto: ANP

Haast schaamteloos, de Nederlandse cultuur onwaardig, wordt er tegenwoordig van alles georganiseerd op de zondag. En dan heb ik het niet over culturele activiteiten waarvoor ik de zondag nog geschikt acht, maar ook steeds meer zaken die op de een of andere manier met werk te maken hebben. Kijk alleen eens hoeveel winkels er op zondag open zijn, alsof de zaterdag niet voldoende is. Vroeger had je alleen de avondwinkel die ook op zondag open was. Winst voor de koopgrage consument die zijn geld wil uitgeven en extra inkomsten van de winkelier. Een crime voor de kleine zelfstandige die daarmee oneerlijke concurrentie ervaart, zij hebben immers ook recht op minimaal een dag rust in de week.

Steeds meer begin ik de zondagsrust te missen. We moeten al zoveel. De hele week zijn we in de weer en is de druk vanuit het bedrijfsleven groot. Op zaterdag moet er voor een week boodschappen gehaald worden, hebben de kinderen sportactiviteiten en heb je zelf ook nog wel eens wat op de planning staan. Dan is de zondag hét moment om met het gezin tot rust te komen, de wereld even stop te zetten, te reflecteren, te ontspannen en tot bezinning te komen voordat een nieuwe drukke werkweek zijn aanvang neemt.

Het is niet vreemd dat steeds meer mensen overspannen raken of kampen met een burn-out. De 24-uurseconomie heft zijn tol. Al bijna een miljoen mensen slikt antidepressiva. Niet alleen ondermijnt het onze gezondheid ook het gezinsleven komt er door in de knel. Hoe kunnen wij onze kinderen, die ook steeds vaker onder druk staan en stress ervaren, het goede voorbeeld geven door even helemaal niets te moeten en aandacht te geven aan elkaar, als wij ook aan een stuk door blijven rondrennen?

Meta de Vries (foto: ANP)

Het lijkt erop of we niet meer weten wat ontspannen is. We willen continu vermaakt worden, liefst iedere dag van de week en ieder uur van de dag. Als we niets om handen hebben gaan we graag geld uitgeven of vult social media de leegte. We hoeven ons nooit te vervelen, terwijl dit juist zo verhelderend kan zijn, vooral voor kinderen. Vervelen prikkelt de fantasie, leidt tot creativiteit en verruimt onze blik. Maar we weten niet meer hoe dat moet!

Het wordt tijd dat er paal en perk gesteld wordt aan onze drukke 24-uurseconomie. Een mooi begin kan zijn om werken en activiteiten op zondag te beperken, zodat het familie- en gezinsleven weer meer ruimte krijgen. Is er een verband tussen het meer dan gehalveerd zijnde CDA in het politieke spectrum en het verdwijnen van de zondagsrust, of is het verbeelding? Met grote spijt moet ik constateren dat sinds het geluid van radiovrouw Meta de Vries verstomd is, vanwege haar overlijden een jaar geleden, daarmee ook de laatste strohalm van de zondagsrust verledentijd is geworden. Ineens verlang ik weer hevig naar het eens zo stomvervelende zondaggevoel uit mijn jeugd.

De afbraak van Generatie X

Verontwaardiging alom dat de ICT-detacheerder Capgemini het salaris van de oudere werknemer wil verlagen. Er zijn genoeg andere mogelijkheden om arbeidskosten in te perken. Wat te denken van het verlagen van de belasting op arbeid.

Al jaren staat het onderwerp demotie ter discussie. Niets mis mee. In een moderne samenleving moet ook dit bespreekbaar zijn. Maar om dat te doen over een categorie werknemers waarbij alleen de leeftijd een rol speelt is onethisch. En dan treft het hier ook nog eens een leeftijdscategorie die het toch al zwaar te verduren heeft. Generatie X, geboren tussen 1960 en 1980, die vanaf begin jaren ’80 goed opgeleid de arbeidsmarkt opkwam, werd gelijk geconfronteerd met een stagnerende economie na de wederopbouw en de euforische groei van de decennia daarvoor. Een tweede oliecrisis luidde een nieuw tijdperk in van economische stagnatie. Het werk lag ineens niet meer voor het oprapen.

Om extra banen te scheppen werden regelingen uitgewerkt voor arbeidsduurverkorting en vervroegde uittreding. De mensen die niet optimaal meekwamen werden afgevoerd naar de WAO. Ook de VUT werd een feit - de mogelijkheid om vervroegd uit te treden - waaraan generatie X volop heeft meebetaald, maar waarvan vooral de babyboomgeneratie heeft geprofiteerd. Een regeling waarvan de pot inmiddels leeg is. Om de naderende vergrijzing op te vangen wordt generatie X, ook wel de ‘Verloren Generatie’ genoemd, als eerste generatie opgezadeld met een verhoging van de AOW leeftijd naar 67 jaar.

Menswaardige bedrijfsvoering
Capgemini kondigde gisteren aan de oudere werknemer, die in de huidige crisis niet meer marktconform kan worden ingezet, in het salaris te korten, hetgeen kan oplopen tot 10%. Dit treft vooral generatie X. Het argument dat daarmee ontslag wordt voorkomen lijkt nobel, omdat we inmiddels weten dat de werknemer boven de 40 jaar al een risicogroep vormt om langdurig in de WW te belanden, maar de consequenties zijn verstrekkend.

Maar hoever gaat die maatregel eigenlijk? Treft het ook de directie? Ik vraag het mij af. Het gaat hier vooral om de kwetsbare groep binnen de organisatie, de technische ICT deskundige die veelal bij klanten gedetacheerd is en (te) weinig invloed heeft in het reilen en zeilen van de organisatie. De haantjes die regelen het wel voor zichzelf. Wie goed gebekt is heeft al gauw een managementpositie met stemrecht.

Generatiebestendig arbeidsvoorwaardenbeleid
Het is gewoon een ordinaire kostenbesparing. Wat als straks de markt weer aantrekt? Krijgen die medewerkers er dan nog wat bij? Ik vrees van niet. En de salariskorting werkt door op het pensioen en een eventuele toekomstige werkloosheidsuitkering. Capgemini heeft nooit uitgeblonken in sociaal gedrag. Ik kan het weten want ik heb er gewerkt. Niet alleen om mij heen heb ik het nodige gezien, maar ik spreek hierbij ook uit eigen ervaring.

In een bedrijf waar met menselijk kapitaal gewerkt wordt mag je een andere meer mensgerichte houding verwachten. De mensen worden echter naar de maatstaven van het industriële tijdperk ingezet om zoveel mogelijk op te brengen, terwijl we inmiddels in het digitale tijdperk zijn aanbeland. Alles voor de winst. Jarenlang is werk uitbesteed aan lage-lonenlanden door middel van outsourcing en offshoring. En nu hebben we hier een overschot aan personeel. Veel eerlijker zou zijn om een generatie- en crisisbestendig arbeidsvoorwaardenbeleid te hanteren gebaseerd op duurzame inzetbaarheid.

Alternatieven
Het is een treurige vertoning om de economische neergang af te wenden op één leeftijdscategorie. Ik vraag mij trouwens af of de rechter ermee akkoord gaat omdat hier sprake is van leeftijdsdiscriminatie. En nog net op 31 december 2012 kwam intermediair met een artikel over de gunstige arbeidsmarktprognoses voor de ICT industrie, mede daardoor geeft de actie van Capgemini te denken. Kan de timing slechter?

Natuurlijk moeten tarieven marktconform zijn, maar op jongere mensen wordt veel meer marge gemaakt dan op ouderen. Moeten de ouderen daarvoor bloeden? Pak eerst de arbeidsvoorwaarden maar eens aan voor alle medewerkers, daar kan nog een versoberingslag worden gemaakt. Haal de oude jaren ’80 regeling van arbeidsduurverkorting maar weer van stal. Verdeel het werk beter, laat iedereen iets minder werken, spaar uren die bij het aantrekken van de markt weer worden gebruikt.


Nieuwe pand van Capgemini

En hoe zit het met de (te) dure panden waarin wordt gewerkt? Capgemini bouwt momenteel alweer een nieuw pand in Utrecht, hoe zit dat?

Ook de overheid kan nog wat doen. Laten we de belasting op arbeid terugbrengen. Te beginnen bij de generatie die het moeilijk heeft. Dat maakt niet alleen de oudere werknemer aantrekkelijker voor de arbeidsmarkt maar werkt ook door in onze concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland. Of dat gefinancierd kan worden? Natuurlijk, daarmee brengen we de druk op de werkloosheidsuitkeringen terug en houden we een belangrijke bevolkingsgroep duurzaam inzetbaar met het oog op de vergrijzing.

Aanbevelingen voor de werkgever:
• Behandel alle medewerkers gelijkwaardig en niet op leeftijd;
• Kijk naar kwaliteit in plaats van kwantiteit;
• Herintroduceer de arbeidsduurverkorting;
• Versober alle arbeidsvoorwaarden;
• Verminder de luxe werkruimte en vervoerregelingen.

Aanbeveling voor de werknemer:
• Blijf jezelf ontwikkelen, dwing dat ook af bij de werkgever;
• Kom voor jezelf op;
• Maak je waarde zichtbaar;
• Als je dan toch moet inleveren, maak afspraken voor als de markt weer aantrekt.

Aanbeveling voor de overheid:
• Hef minder belasting op arbeid.